صبر عارفانه در دو منظومه منطق الطیر و اسرارنامه عطار با تکیه بر قرآن و نهج البلاغه
نویسندگان: رقیه ابویسانی بتول فخر اسلام رضا اشرف زاده
کلیدواژه‌ها: قرآن نهج البلاغه عطار صبر
چکیده
به علت نقش مهمی که صبر در تکامل معنوی و اجتماعی بشر برعهده دارد، خداوند متعال در آیات متعددی از قرآن کریم به آن اشاره نموده است. همچنین امام علی(ع) با توجه به اوضاع گوناکون فردی و اجتماعی در جامعه، بشر را به داشتن صبر فراخوانده است. این پژوهش برآن است که به روش تطبیقی- تحلیلی جایگاه صبر را در بین مردم جامعه موردبررسی قراردهد و به طورکلی اهمیت این موضوع را در جامعه معرفی نماید. عرفا و شعرا نیز در آثار خود به اهمیت صبر پرداخته اند. عطار یکی از شعرای بنام، به صبر و سکوت بسیار تأکیدمی ورزد و آن دو را بهترین راه برای وصول به حق می داند و در طریق حق آنقدر به صبر و سکوت اهمیت می دهد که صبر را برابر با طریقت و سکوت را برابر با حقیقت می داند. هدف از این پژوهش تأکید بر نقش کاربردی صبر در روابط فردی و اجتماعی انسان ها در جوامع گوناگون است. به طورکلی می توان گفت که در بینش عطار، صبر رمز و راز گذشتن از ظلمات نفس و تیرگی عالم خاک و رسیدن به سرچشمه نور، بقا و جاودانگی است.
مقاله‌ی «صبر عارفانه در دو منظومه منطق‌الطیر و اسرارنامه عطار با تکیه بر قرآن و نهج‌البلاغه» اثری پژوهشی در حوزه‌ی ادبیات عرفانی و الهیات تطبیقی است که رقیه ابویاسانی، بتول فخر اسلام (نویسنده مسئول) و رضا اشرف‌زاده نوشته و در مجله‌ی علمی–پژوهشی «عرفان اسلامی» (بهار ۱۴۰۴، شماره ۸۳) منتشر کرده اند.
ساختار و محتوای مقاله
این پژوهش با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی انجام شده و به بررسی جایگاه و کارکرد «صبر» در عرفان اسلامی، با تمرکز بر دو منظومه‌ی مهم عطار نیشابوری، یعنی منطق‌الطیر و اسرارنامه می‌پردازد.
۱. مبانی نظری
- نویسندگان ابتدا اهمیت صبر در قرآن کریم را مطرح می‌کنند؛ آیاتی همچون «إن الله مع الصابرین» و نمونه‌های متعدد دیگر که صبر را از ویژگی‌های اصلی مؤمنان می‌دانند.
- سپس به نهج‌البلاغه پرداخته و سخنان امیرالمؤمنین (ع) درباره‌ی صبر را بررسی می‌کنند؛ از جمله اینکه صبر ستون ایمان است و بدون آن دینداری پایدار نمی‌ماند.
۲. جایگاه صبر در عرفان
- در عرفان اسلامی، صبر به‌عنوان یکی از منازل سلوک معنوی شناخته می‌شود.
- صوفیان آن را نه فقط تحمل سختی، بلکه مقام «رضا» و «تسلیم» در برابر مشیت الهی می‌دانند.
۳. صبر در آثار عطار
- عطار نیشابوری در آثارش، بویژه در منطق‌الطیر و اسرارنامه، به صبر اهمیت ویژه‌ای می‌دهد.
- او صبر را راه رسیدن به حقیقت سلوک می‌داند و آن را همراه با «سکوت» و «خاموشی» توصیه می‌کند.
- در داستان‌های تمثیلی منطق‌الطیر، صبر پرندگان در مسیر پرخطر جستجوی سیمرغ، نمادی از صبر سالک در طریق معرفت است.
- در اسرارنامه، صبر بیشتر جنبه‌ی فردی و اخلاقی دارد و با آموزه‌های قرآنی و علوی پیوند می‌خورد.
۴. تحلیل تطبیقی
- مقاله نشان می‌دهد که عطار در تصویرگری صبر، هم از تعالیم قرآن بهره برده و هم از آموزه‌های امام علی (ع) در نهج‌البلاغه الهام گرفته است.
- نویسندگان تأکید می‌کنند که صبر در نگاه عطار، نه صرفاً امری فردی، بلکه فضیلتی اجتماعی است که می‌تواند خشونت و نزاع را در جامعه کاهش دهد.
دستاوردها و نتایج
- صبر در عرفان اسلامی، رکن اصلی ایمان و اخلاق است.
- عطار آن را شرط اصلی سلوک و قرب الهی می‌داند.
- پژوهش نشان می‌دهد که آموزه‌های قرآنی و علوی به‌طور مستقیم در شکل‌گیری اندیشه‌ی عطار درباره‌ی صبر تأثیر گذاشته‌اند.
- همچنین، نویسندگان به کارکرد اجتماعی صبر در جهان معاصر اشاره کرده‌اند و آن را عاملی برای کاهش تعارضات و ارتقای آرامش در جامعه می‌دانند.
- منبع: عرفان اسلامی سال 21 بهار 1404 شماره 83